समोच्चारित-भिन्नार्थक शब्द: बहुत से शब्द ऐसे होते हैं जिनका उच्चारण समान-सा होता है, लेकिन उनके अर्थ अलग-अलग होते हैं, ऐसे शब्दों को समोच्चारित भिन्नार्थक शब्द कहते हैे। जैसे— अनल और अनिल शब्द का उच्चारण समान-सा है, लेकिन अनल का अर्थ है— आग और अनिल का अर्थ है— वायु। दूसरे शब्दों में हम इस प्रकार भी कह सकते हैं कि — ऐसे शब्द, जिनकी वर्तनी (Spelling) में थोड़ा सा अन्तर होने के कारण समानता का आभास होता है, परन्तु अर्थ की दृष्टि से उनमें कोई समानता नहीं होती है, समोच्चारित-भिन्नार्थक (Paronyms) शब्द कहलाते हैं।
अंग्रजी व्याकरणकार Nesfield ने लिखा है— “A word not spelt the same as another, pronounced exactly alike as hair hare.”
समोच्चारित-भिन्नार्थक शब्द
समोच्चारित-भिन्नार्थक शब्दों को युग्म शब्द समानाभास शब्द भी कहते हैं। विद्यार्थियों के अध्ययन के लिए समोच्चारित भिन्नार्थक शब्दों की तालिका प्रस्तुत है—
शब्द | अर्थ |
अकर | न करने योग्य |
आकर | खान, खदान |
अग | सूर्य, अचल |
अघ | पाप |
अचल | स्थिर |
अंचल | साड़ी का छोर, किनारा |
अंचित | गुथा हुआ, पूजित |
अचित् | जड़, चेतन रहित |
अजय | जो जीता न जा सके |
अजया | भाँँग, ककरी |
अतप | शीतल |
आतप | धूूप |
अनल | आग |
अनिल | वायु |
अंगना | स्त्री |
अँगना | छोटा, आँँगन |
अन्त | समाप्ति |
अन्त्य | नीच |
अन्तर | भिन्नता |
अनन्तर | बाद में |
अपर | दूसरा |
अपार | असीम |
अम्बुज | कमल |
अम्बुधि | समुद्र |
अंश | भाग, हिस्सा |
अंस | कन्धा |
अतल | जिसका तक न हो |
अतुल | जिसकी तुलना न हो |
अपेक्षा | तुलना में, आशा |
उपेक्षा | त्याग, तिरस्कार |
अगम | दुर्लभ |
आगम | शास्त्र, उत्पत्ति |
अणी | नोंक, अनी |
आणि | तलवार की धार |
अम्बुज | कमल |
अम्बुद | बादल |
अभिज्ञ | जानकार |
अनभिज्ञ | अनजान |
अभिसार | प्रेमी से छिपकर मिलना |
अभीसार | आक्रमण |
अरथी | टिकठी, झाँँजी |
अर्थी | चाहने वाला |
अरबी | अरब की भाषा |
अरवी | कन्द या घुइयाँ |
अनिष्ट | बुराई, हानि |
अनिष्ठ | निष्ठाहीन |
अमित | बहुत, अधिक |
अमीत | दुश्मन |
अमूल | बेजड़ |
अमूल्य | अनमोल |
अभय | निर्भय |
उभय | दोनों |
अधूत | निर्भय |
अवधूत | योगी |
अब्ज | कमल |
अब्द | वर्ष |
अभिराम | सुन्दर |
अविराम | लगातार |
अभिहित | पीटा गया |
अभिहत | पुकारा गया |
अभियान | चढ़ाई |
अभिमान | घमण्ड |
अविरोध | मेल |
अवरोध | रुकावट |
अविलम्ब | तुरन्त |
अवलम्ब | सहारा |
अर्जन | संग्रह |
अर्चन | पूजा |
अर्घ | जलदान |
अर्घ्य | पूजाद्रव्य |
अजर | जो पुराना न हो |
अजिर | आँँगन |
अलिक | ललाट |
अलीक | झूठ |
अली | भौंरा |
आली | सखी |
अवलि | पंक्ति |
आविल | गन्दा |
अशक्त | असमर्थ |
असक्त | उदासीन |
आसक्त | लिप्त |
आसकत | सुस्ती |
अपत | बिना पत्ते का |
अपट | वस्त्रहीन |
अपमान | तिरस्कार |
उपमान | तुलना |
आवृत | घिरा हुआ |
आवृत्ति | दोहराना |
आदि | आरम्भ |
आदी | अभ्यस्त |
अन्न | अनाज |
अन्य | दूसरा |
आकार | आकृति |
आकर | खान |
अचार | खाने वाला अचार |
आचार | स्वभाव, आचरण |
आसन | लेटने या बैठने का वस्त्र |
आसन्न | निकट |
आहूत | बुलाया हुआ |
आहूति | होम |
आभरण | आभूषण |
आवरण | पर्दा, पट |
आयत | लम्बा, चौड़ा |
आयात | बाहर से आया हुआ |
इति | अन्त |
ईति | आपदा |
इन्दिरा | लक्ष्मी |
इन्द्रा | इन्द्राणी |
उपकार | भलाई |
अपकार | बुराई |
उपल | पत्थर |
उत्पल | कमल |
उपला | कण्डा |
उबारना | बचाना |
उभारना | उकसाना, ऊँचा करना |
उपयुक्त | उचित |
उपर्युक्त | ऊपर कहा गया |
उद्धार | कष्ट से मुक्ति |
उधार | कर्ज |
उपेक्षा | तिरस्कार |
अपेक्षा | तुलना में |
इत्र | सुगन्ध |
इतर | दूसरा, चरस |
उद्धत | अक्खड़ |
उद्यत | तैयार |
ऋत् | सत्य |
ऋतु | मौसम |
उपस्थिति | उपलब्धता |
उपस्थित | हाजिर |
ओर | तरफ |
और | तथा |
ओटना | बिनौले अलग करना |
औटना | खौलने की क्रिया |
करण | साधन |
कर्ण | कान |
कथा | कहानी |
कत्था | खैर का सत्त |
कड़ी | सख्त |
कढ़ी | दही और बेसन का सालन |
कटिबन्ध | नाड़ा |
कटिबद्ध | तैयार |
कड़ाई | कड़ापन |
कढ़ाई | कशीदाकारी |
कढ़ाही | लोहे का बर्तन |
कटौती | कमी |
कठौती | काठ का बर्तन |
कँँटीला | काँँटेदार |
कटीला | काटने वाला |
कंकाल | अस्थिपंजर |
कंगाल | दरिद्र |
किला | गढ़ |
कीला | खूँटी, कील |
कुल | वंश |
कूल | किनारा |
कुच | स्तन |
कूच | प्रस्थान |
कुट | किला, घर |
कूट | पहाड़ की चौटी, व्यंग्य |
कुमार | बिना ब्याहा |
कुम्हार | बर्तन बनाने वाला |
कृति | रचना |
कृती | पुण्यात्मा, विद्वान |
कृपण | कंजूस |
कृपाण | तलवार |
केश | बाल |
केस | मुकद्दमा |
केशर | सिंह की गर्दन के बादल |
केसर | जाफरान, कुमकुम |
कोशल | अवध प्रदेश |
कौशल | नैपुण्य |
कोड़ी | बीस या बीस का समूह |
कौड़ी | कपर्दिका |
कोर | किनारा |
कौर | ग्रास |
कोश | शब्दकोश |
कोष | खजाना |
कोस | दो मील की दूरी (लगभग) |
खर्राच | अमितव्ययी |
खरोंच | छिल जाने या रगड़ का चिह्न |
ग्रह | सूर्य, चन्द्र आदि नक्षत्र |
गृह | घर |
गाड़ी | सवारी, यान |
गाढ़ी | घनी |
गिरि | पर्वत |
गिरी | बीज का गूदा |
गिरा | वाणी |
गिरा | पतित |
गेय | गाने वाला |
ज्ञेय | जो जाना जा सके |
गूँधना | सानना |
गूथना | पिरोना |
चरित | जीवनी |
चरित्र | आचरण |
चित्त | मन |
चित | पड़ा हुआ |
चिर | दीर्घ |
चीर | कपड़ा |
चपत | थप्पड़ |
चम्पत | गायब |
चरस | गाँँजा, अतर |
चरसा | चमड़े का थैला |
चक्रवाक | चकवा पक्षी |
चक्रवात | बवन्डर |
चक्रवाल | एक पर्वत |
चिता | मुर्दा जलाने वाली |
चिन्ता | सोचनीय भाव |
चीता | हिंस्त्रपशु |
छत्र | छत |
क्षत्र | मुकुट |
छात्र | विद्यार्थी |
क्षात्र | क्षत्रिय |
जरा | थोड़ा, अल्प |
जरा | बुढ़ापा |
जन्ता | चक्की |
जनता | लोग |
शब्द | अर्थ |
जरठ | बूढ़ा |
जठर | पेट |
जूठा | उच्छिष्ट भोजन |
झूठा | असत्यवादी |
जुड़ा | संलग्न |
जूड़ा | केशों का बन्धन |
जुआ | बैलों के कन्धे की लकड़ी |
जूआ | द्यूत क्रीड़ा |
जगत् | संसार |
जगत | कुएँ का चबूतरा |
झर | पानी गिरने का स्थान |
छर | छर्रों के वेग से निकलने वाला शब्द |
टपक | बूँद-बूँद करके पानी गिरने का शब्द |
थपक | प्रेमवश किसी को हथेली मारना |
डोल | लोहे का बर्तन |
डौल | ढाँँचा |
डीठ | नजर |
ढीठ | धृष्ट |
ढाल | रक्षक |
ढाल | उतराव |
ढलाई | ढालने की क्रिया |
ढिलाई | शिथिलता |
ताक | घूरकर देखना |
ताख | दीवार का आला |
तरिण | सूर्य |
तरणी | नाव |
तरुणी | युवती |
तोष | सन्तुष्टि |
तोश | हिंसा |
तरंग | लहर |
तुरंग | घोड़ा |
थति | धरोहर |
तिथि | दिनाँँक |
दशा | हालत |
दिशा | तरफ |
दारू | शराब |
दारु | लकड़ी |
दशन | काटना |
दंशन | दाँँत |
दिया | देना |
दीया | दीपक |
दिन | दिवस |
दीन | गरीब |
दीप | दीपक |
द्वीप | टापू |
देव | देवता |
दैव | भाग्य |
दारा | स्त्री |
द्वारा | मार्फत |
धन | सम्पत्ति |
धना | प्रीतम |
धान | अन्न विशेष |
धन्य | सराहना |
नन्दी | शिवजी का बैल |
नान्दी | मंगलाचरण |
नाइ | तरह, समान |
नाई | बाल काटने वाला |
नाड़ी | शिरा या नब्ज |
नारी | स्त्री |
नाली | छोटा नाला |
नित | प्रतिदिन |
नत | झुका हुआ |
नीत | लाया हुआ |
नीति | सदाचार पद्धति |
नावक | वाण |
नाविक | मल्लाह |
निमित्त | हेतु |
नमित | झुका हुआ |
नाहर | सिंह |
नहर | पानी की कुल्या |
निर् | बिना |
निरा | विशुद्ध |
नीर | पानी |
नीरा | ताड़ का रस |
निसान | झण्डा |
निशान | चिह्न |
निहित | छिपा हुआ, मौजूद |
निहत | मारा हुआ |
नीड़ | घोंसला |
नीर | पानी |
नियत | निश्चित |
नियति | इरादा |
नीरद | बादल |
नीरज | कमल |
परुष | कठोर |
पुरुष | नर, मर्द |
पट | वस्त्र |
पट्ट | तख्ती |
परिणाम | फल |
परिमाण | मात्रा |
पास | निकट |
पाश | बन्धन |
प्रदीप | दीपक |
प्रतीप | उल्टा |
प्रसाद | भोग, कृपा |
प्रासाद | महल |
प्रणाम | अभिवादन शब्द |
प्रमाण | सबूत |
पता | ठिकाना |
पत्ता | पर्ण |
पतन | गिरना |
पत्तन | बन्दरगाह |
पड़ना | गिरना |
पढ़ना | अध्ययन |
पथ | रास्ता |
पन्थ | मत |
प्रवाह | बहाव |
परवाह | फिक्र, ध्यान |
प्रदेश | प्रान्त |
परदेश | विदेश |
प्रचारक | प्रचार करने वाला |
परिचारक | सेवक |
प्रणय | प्रेम |
परिणय | विवाह |
प्रकृत | यथार्थ |
प्राकृत | मध्य |
प्रकृति | स्वभाव |
परिहार | त्याग |
प्रहार | चोट |
परिमित | मान, मर्यादा |
परमिति | चरम सीमा |
परिणति | समाप्ति |
परिणत | रूपान्तरित |
पीड़ा | दर्द |
पीढ़ा | चौकी |
पुरी | नगरी |
पूरी | पूड़ी, सम्पूर्ण |
पूछ | पूछने की क्रिया |
पूँछ | दुम |
प्रेषित | भेजा हुआ |
प्रोषित | प्रवासी |
फल | खाने वाला फल |
फाल | हल की नोंक, साड़ी आदि में लगाने वाला कपड़ा |
फन | सर्प का फन |
फन | कला, गुण |
बहु | बहुत |
बहू | वधू |
बहन | सहोदरा |
वहन | ढोना |
बान | आदत |
वाण | तीर |
बार | दफा |
वार | दिन |
बास | गन्ध |
वास | निवास |
बात | वार्ता |
वात | वायु |
बाग | लगाम |
बाग़ | उद्यान |
बुरा | खराब |
बूरा | शक्कर |
ब्याज | सूद |
व्याज | बहाना |
भीत | डरा हुआ |
भीत्ति | दीवार |
मणि | रत्न |
मणी | साँँप |
मानक | स्तर |
मानिक | लाल रंग का रत्न |
मनोज | कामदेव |
मनोज्ञ | सुन्दर |
मूल | जड़ |
मूल्य | कीमत |
मेध | यज्ञ |
मेधा | बुद्धि |
मेदा | पेट |
मेद | चर्बी |
मैदा | बारीक आटा |
रसा | तरी |
रस्सा | मोटी रस्सी |
रेखा | लकीर |
लेखा | हिसाब-किताब |
लक्ष | लाख |
लक्ष्य | ध्येय |
वंशी | मुरली |
बंसी | मछली का काँँटा |
बदन | शरीर |
वदन | चेहरा |
वादी | मुद्दई, वक्ता |
बादी | गरिष्ठ भोजन |
वाद | तर्क |
विवाद | झगड़ा |
वस्तु | चीज |
वास्तु | मकान |
विलक्षण | अद्भुत |
विचक्षण | चतुर |
व्यग | अपंग |
व्यंग्य | परिहास |
व्यंजन | वर्ण, खाद्य पदार्थ |
व्यजन | पंखा |
शकल | टुकड़ा |
सकल | सम्पूर्ण |
शक्ल | सूरत |
शकट | बैलगाड़ी |
शकठ | मचान |
शंकर | शिवजी |
संकर | मिश्रित |
शप्त | शाप पाया हुआ |
सप्त | सात |
शर | बाण |
सर | तालाब |
शाम | सायं |
साम | गेय वेद मन्त्र |
श्याम | कृष्ण |
स्याम | एशिया का एक देश |
शशधर | चन्द्रमा |
शशिधर | शिव |
शाला | घर |
साला | पत्नी का भाई |
शिरा | नाड़ी, नालिका |
सिरा | छोर, किनारा |
श्वजन | कुत्ते का बच्चा |
स्वजन | सम्बन्धी, मित्र |
शब्द | अर्थ |
शुक्ल | सफेद |
शुल्क | फीस |
शूर | वीर |
सूर | अन्धा |
संकरी | संकर का स्त्रीलिंग |
सँकरी | तंग |
संखिया | विष |
संख्या | गिनती |
सजा | सजाया हुआ |
सज़ा | दण्ड |
सज्जा | सजावट |
सत्त्व | सार |
स्वत्त्व | अधिकार |
सती | पतिव्रता |
शती | शताब्दी |
सदेह | सशरीर |
सन्देह | शक |
श्रोत्र | कान |
स्तोत्र | स्तुति |
स्त्रोत | साधन |
सास | पत्नी की माँ |
साँँस | श्वास |
सागर | समुद्र |
सागर | प्याला |
सुधि | स्मरण |
सुधी | समझदार |
सुराज्य | अच्छा राज्य |
स्वराज्य | अपना राज्य |
सुगन्ध | खुशबू |
सौगन्ध | कसम |
हंसी | मादा हंस |
हँसी | हँसने की क्रिया |
हंसमुख | हंस का मुख |
हँसमुख | मजाकिया |
हल्का | कम वजन |
हलका | क्षेत्र |
हिला | हिला हुआ |
हीला | बहाना |
हिम | बर्फ |
हेम | स्वर्ण |